Mijn ijsvogeldagen

We kennen hem allemaal, die blauwe schicht die over het water vliegt, de ijsvogel. Willem Hendrik Gispen, neurowetenschapper en voormalig rector magnificus van de Universiteit van Utrecht heeft een fascinatie voor deze vogel. Zowel voor de ijsvogel in de mythologie, waar de ijsvogel de naam halcyon draagt als de vogel in de wereld van de biologie. Deze week komt zijn boek 'Mijn ijsvogeldagen' uit. Een boek waarin hij beschrijft hoe de vogel in twee werelden leeft: een mythische wereld en een biologische wereld.

In de Griekse mythologie is de vogel het symbool van stilte, geluk en trouw. De vogel bouwt in de mythe zijn nest op woelige baren, op zee.  Het zijn de enige vogels die in de winter op zee broeden. Dat kunnen ze omdat de God der Winden gedurende een korte perioden voor zorgt dat de zee  rustig is. Die dagen van rust worden de halcyondagen genoemd. Ongeveer 350 jaar voor Chr. beschrijft Aristoteles een bestaande vogel die hij ook  halcyon noemt. Vanaf dat moment kennen we een halcyon vogel die zowel in de biologie als in de mythologie een rol speelt. Ook  bij de biologische beschrijving van de vogel bespreekt Aristoteles het feit dat het hier gaat om vogels die in de winter op zee broeden. In de biologie wordt het dan eeuwen stil rond de halcyon maar in de wereld van de verhalen en het volksgeloof wint de halcyonmythe aan invloed. De vogel halcyon blijft symbool voor echtelijke trouw en liefde. 

In de eerste wetenschappelijke encyclopedieën uit de Middeleeuwen (respectievelijk ca 600 en ca 830 na Chr.) vinden we de broedende halcyon op zee terug. Vanaf eind twaalfde eeuw zien we dat het volksgeloof in de wonderbaarlijke vermogens van de halcyon de vogelbeschrijvingen in boeken gaat kleuren , naast de biologische beschrijvingen spelen ook de mythologische aspecten nog steeds een rol. ( bv. het vermogen van de dode halcyon om de windrichting te herkennen, om zijn veren te vernieuwen en om zijn bezitter rijk te maken en dat deze door schone vrouwen bemint zal worden etc.)

Vanaf de dertiende eeuw verschijnt er naast de halcyon ijsvogel ook een isida of ispida ijsvogel. Er ontstaat een langdurende en soms venijnige discussie wie van de twee de echte ijsvogel is. Is dat de biologische ijsvogel of de mythische ? Dan worden natuurgetrouwe afbeeldingen natuurlijk heel belangrijk. De oudste halcyonafbeeldingen zien die in vloermozaïeken van 100 jaar voor Chr. En in natuurboeken vanaf het jaar 512 na Chr.

Een bekend motto dat bij de broedende halcyon wordt gebruikt luidt " Rustig te midden der woelige baren". Willem van Oranje neemt het als zijn lijfspreuk aan. Zijn praalgraf in Delft is versierd met broedende ijsvogels op zee en ook Prinses Wilhelmina gebruikt dit embleem voor haar boek "Eenzaam maar niet alleen". Tijdens de periode van de emblemenliteratuur verschijnen de eerste "moderne" vogelboeken en met name het Engelse vogelboek van Ray en Willughby uit 1676 betekent het einde van de halcyon ijsvogel in de biologie. Het zal echter nog wel zo'n 150 jaar duren voordat de mythische vogel uit de biologische werkelijkheid is verdwenen. Maar in de wereld van kunst en cultuur (geesteswetenschappen) leeft de halcyon voort.