Vlinder zonder vleugels

November is de ideale maand om op zoek te gaan naar vleugelloze nachtvlinders. Waar de meeste vlinders duidelijk te herkennen zijn aan hun roltong en grote vleugels, zijn er een aantal vlindersoorten met een sterk afwijkend uiterlijk: de vrouwtjesvlinders van deze soorten missen vleugels. 

De kleine wintervlinder is een bekend voorbeeld van een vlindersoort zonder vleugels. Deze vlinder is een nachtvlinder die in één generatie vliegt van oktober tot eind december. In het najaar komen deze vlinders uit hun pop om zich voort te planten. 

Het vrouwtje ontpopt zich aan de voet van een boom. Ze zal de rest van haar leven op deze boom doorbrengen, en heeft daarom geen vleugels nodig. De vrouwtjes kruipen over de bast van de boom omhoog, waar ze worden opgewacht door de mannetjes die met hen willen paren. Na de paring lopen de vrouwtjes verder naar boven om daar de eitjes af te zetten. Nadat ze haar eitjes heeft afgezet, sterft het vrouwtje. Het mannetje leeft nog enkele dagen om te proberen nog een keer te paren. In april komen de rupsen uit het ei. 

Verslaggever Henny Radstaak ging met vlinderexpert Kars Veling op zoek naar de kleine wintervlinder. Beluister de reportage:

Verwant aan de kleine wintervlinder is de grote wintervlinder. Deze nachtvlinder is een slag groter dan de kleine wintervlinder. De vrouwtjes van deze soort hebben geen vleugels, en zijn daarnaast ook bijzonder bontgekleurd.

De witvlakvlinder vliegt tussen mei en oktober in twee generaties. De mannetjes zijn te herkennen aan een duidelijke witte stip op allebei de vleugels. Ze vliegen in zigzagvlucht op zoek naar de ongevleugelde vrouwtjes.

De vleugels van de vrouwtjes waren in een vroeger evolutionair stadium wel aanwezig, maar komen nu niet meer goed tot ontwikkeling. Hiermee is de belangrijkste functie verdwenen. Bij sommige vlindersoorten zijn er nog kleine stompjes te herkennen, bij andere soorten zijn deze ook verdwenen. 

Binnen dezelfde diersoort hebben beide geslachten wel vaker andere uiterlijke kenmerken. Dit verschil in uiterlijk wordt seksuele dimorfie genoemd. Een duidelijk voorbeeld is het gewei bij edelherten: de mannetjes hebben een duidelijk gewei, de vrouwtjes hebben deze niet. Hetzelfde geldt voor mensen: mannen hebben baardgroei, vrouwen niet. Het komt echter niet vaak voor dat mannetjes en vrouwtjes verschillen in grote lichaamsdelen (buiten de geslachtsorganen), zoals bij deze vlinders. Bij sommige soorten is de seksuele dimorfie zo sterk dat lange tijd gedacht werd dat de mannetjes en vrouwtjes tot verschillende soorten behoorden.